Son birkaç yıldır markete her girdiğimde aynı hissi yaşıyorum: Etiketlere bakıyorum ama hiçbir şey bana bir şey ifade etmiyor. Ucuz mu, pahalı mı, normal mi? Eskiden çok net bildiğim bir refleksim vardı, bugün o refleks yok. Sanki kafamın içindeki fiyat pusulası manyetik alanını kaybetmiş gibi. Ve bence şu an Türkiye'de yaşadığımız en büyük ekonomik kırılma tam olarak bu: Fiyatı hissedememek.
Bu, ekonomik tablolarda görünmeyen ama hayatlarımızın tam ortasına çöken bir duygu. Bir ürünün fiyatını sorgulamadan kabul edişimiz, aslında kabullenmişlik değil; yorgunluk.
Etiketlerin bizden daha hızlı hareket ettiği bir dönemde, zihnimiz bir noktadan sonra direnç göstermeyi bırakıyor. Ekonomi literatüründe buna 'fiyat algısının bozulması' deniyor ama ben bunu çok daha günlük ve insani bir yerden görüyorum: Biz artık bir şeyin ne kadar etmesi gerektiğini hatırlamıyoruz.
Ve asıl tehlike burada başlıyor. Bir Ülkenin Fiyat Hafızası Siliniyorsa, Sadece Ekonomi Değil, Güven de Yıkılır
Geçtiğimiz aylarda yapılan LSE Consumer Behaviour analizine denk geldiğimde, beni en çok çarpan nokta şuydu: Yüksek enflasyon, insanların 'normal fiyat' hafızasını sistematik olarak siliyormuş.Ve evet, birebir yaşadığımız şey bu. Ben bunu günlük hayatta şöyle hissediyorum: Daha geçen yıl 40 TL olan bir kahve bugün 80 TL olunca 'olur' diyoruz. Çünkü kafamızda karşılaştıracak bir referans kalmadı. 'Pahalı' demek için bile enerji lazım artık. Toplum olarak mental yorgunluk yaşıyoruz. İstanbul Ticaret Odası'nın gıda ve hizmet fiyatlarındaki hızlı artışları gösteren son raporlarında da bu kırılmanın izleri var. Ama ben yine de TÜİK verilerinden ziyade, insanların yüzündeki şaşkınlığa güveniyorum. Rakamlar tartışılır, ama insanların hissettiği şey tartışılmaz.
Asıl Sorun: Fiyat Artışından Çok, Mantık Kaybı
Beni en çok rahatsız eden şey 'zam' değil. Bu ülkede zam yeni bir şey değil. Ama mantığın ortadan kalkması yeni. Her hafta değişen fiyatlar, aynı markanın farklı şubelerinde uçurum farklar, fırsatçılık ile gerçek maliyet baskısının birbirine karışması… Hepsi zihni manipüle ediyor. Avrupa Merkez Bankası'nın (ECB) bu yıl yayınladığı bir çalışmada, 'algılanan enflasyon'un resmi enflasyondan daha yüksek hissedildiği açıklanıyor. Avrupa'da bile böyleyse, burada yaşadığımızın psikolojik ağırlığını düşünmek bile zor. Ama ben bir içerik üreticisi ve okur olarak şunu çok net görüyorum: Türkiye'de fiyat algısının çökmesi sadece ekonomik bir sorun değil, kültürel ve toplumsal bir hasar.
Artık Fiyatı Değil, Ürünü Sorguluyoruz
Eskiden insanlar bir ürünün fiyatını beğenmezdi.Şimdi ise ürünün kendisini sorguluyor:'Bu gerçekten bu parayı hak eder mi?' 'Etmezse ne olacak?' 'Ben aptal yerine mi konuluyorum?' İşte bu, ekonominin resmi verilerde görünmeyen yarasıdır: Güven erozyonu. Ve güven kaybolduğunda, enflasyon oranı kaç olursa olsun toplum rahatlamaz.
Bu Çöküşü Durdurmak Mümkün mü?
Bence mümkün. Ama bunun çözümü sadece ekonomi politikalarında değil.
Asıl ihtiyaç:
Şeffaflık + bilgi + karşılaştırma kültürünün geri gelmesi.
Biz iletişimle uğraşan insanlar olarak bile artık fiyatı anlatırken iki kere düşünüyoruz. Çünkü insanların kafasında net bir 'kabul eşiği' kalmadı. Bu yüzden bilgi üretmek, şeffaf anlatmak ve fiyatı neden-sonuç bağlamında açıklamak her zamankinden daha önemli. Ben bu yazıyı bir ekonomik analiz olarak değil, içinde yaşadığımız dönemin psikolojik fotoğrafı olarak görüyorum. Çünkü fiyat algısı sadece cebimizin değil, zihnimizin de dengesi demek. Bugün kaybolan şey aslında satın alma gücümüzden çok daha fazla: Hayatın mantığını anlama hissimiz. Ve bunu fark etmek bile bence toplum olarak ilk adımımız.
